Przełom w ochronie środowiska. NGO-sy zyskają nowe uprawnienia

Zdjęcie: https://www.euractiv.pl/section/energia-i-srodowisko/news/przelom-w-ochronie-srodowiska-ngo-sy-zyskaja-nowe-uprawnienia/

KE odpowiada na wieloletnie zarzuty o brak dostępu społeczeństwa do wymiaru sprawiedliwości w sprawach środowiskowych. NGO-sy zyskują nowe uprawnienia.

Komisja Europejska przyjęła przełomowe zmiany w przepisach dotyczących pomocy państwa, które po raz pierwszy umożliwiają organizacjom pozarządowym składanie wniosków o przegląd decyzji mogących naruszać unijne prawo ochrony środowiska.

Nowa procedura, stare zobowiązania

Unia Europejska jako sygnatariusz Konwencji z Aarhus od lat była zobowiązana do zapewnienia obywatelom i organizacjom społecznym realnego dostępu do sądowej kontroli decyzji, które mają wpływ na środowisko.

Jak jednak orzekł w 2021 r. Komitet ds. Przestrzegania tej konwencji, unijne przepisy w zakresie pomocy państwa nie spełniały tego standardu. Obywatele nie mieli bowiem możliwości kwestionowania decyzji Komisji, choćby jeżeli miały one konsekwencje dla środowiska naturalnego.

Teraz to się zmienia. Komisja Europejska przyjęła nowelizację rozporządzenia wykonawczego nr 794/2004 oraz Kodeksu najlepszych praktyk w zakresie pomocy państwa, wprowadzając nowy mechanizm przeglądu decyzji podejmowanych w trybie art. 108(2) Traktatu o funkcjonowaniu UE.

Zmiany te otwierają nowy rozdział w relacji między prawem ochrony środowiska a unijnym systemem pomocy państwa.

Kto może sięgnąć po nowy środek?

Zgodnie z przyjętymi regulacjami każda organizacja pozarządowa działająca non profit, niezależna i posiadająca udokumentowane doświadczenie w zakresie ochrony środowiska, może złożyć do Komisji wniosek o przegląd decyzji zatwierdzającej pomoc państwa.

Kluczowe jest, by NGO wykazała, iż działalność objęta pomocą – lub jej elementy – są „nierozerwalnie związane” z potencjalnym naruszeniem unijnego prawa środowiskowego.

Możliwość taka dotyczy decyzji kończących formalne postępowanie wyjaśniające z wynikiem pozytywnym (środek zgodny z rynkiem wewnętrznym) lub warunkowym. Wyłączone są natomiast decyzje dotyczące pomocy o charakterze socjalnym czy rekompensującej szkody spowodowane katastrofami naturalnymi lub kryzysami gospodarczymi.

Terminy i procedura

Wniosek o przegląd musi zostać złożony w ciągu 8 tygodni od publikacji decyzji w Dzienniku Urzędowym UE, za pośrednictwem dedykowanego formularza. Komisja odpowie w ciągu 16 tygodni, z możliwością przedłużenia do maks. 22 tygodni w uzasadnionych przypadkach. Zarówno wnioski, jak i odpowiedzi Komisji będą dostępne publicznie na specjalnej stronie internetowej.

Co istotne, odpowiedź Komisji nie jest ostateczna – organizacja pozarządowa może zaskarżyć ją do Trybunału Sprawiedliwości UE. To nowość, która znacząco zwiększa przejrzystość i demokratyczną kontrolę unijnych decyzji gospodarczych z potencjalnym wpływem na środowisko.

Zmiany nie dotyczą jedynie organizacji pozarządowych. Państwa członkowskie zostały zobowiązane do potwierdzania, iż środki pomocowe, które chcą notyfikować Komisji, nie naruszają unijnego prawa środowiskowego.

W praktyce oznacza to konieczność przeprowadzenia wstępnej oceny środowiskowej skutków danego środka jeszcze przed jego zgłoszeniem. To istotny krok w kierunku lepszej spójności między polityką gospodarczą a ochroną środowiska w UE.

Dalsze kroki i przyszłe wytyczne

Nowelizacja wejdzie w życie dwa miesiące po publikacji zmian w Dzienniku Urzędowym. Od tego momentu uprawnione NGO będą mogły wnosić wnioski o przegląd decyzji Komisji zatwierdzających zarówno pomoc notyfikowaną, jak i – w szczególnych przypadkach – nienotyfikowaną, jeżeli formalne postępowanie wyjaśniające zostało wszczęte już po wejściu nowych przepisów w życie.

Do końca 2025 r. Komisja zapowiedziała publikację szczegółowych wytycznych dotyczących interpretacji pojęcia „nierozerwalnego związku”, które będzie najważniejsze dla oceny, czy dany środek pomocy może naruszać normy środowiskowe.

Skąd ta zmiana?

Wszystko zaczęło się od zarzutów Komitetu z Aarhus, który w 2021 r. uznał, iż UE nie zapewnia dostatecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości w przypadku decyzji o pomocy państwa mogących wpływać na środowisko.

Komisja rozpoczęła wówczas prace nad odpowiedzią legislacyjną. W maju 2023 r. opublikowano komunikat przedstawiający możliwe scenariusze, a w czerwcu 2024 r. rozpoczęto konsultacje z zainteresowanymi stronami.

Między lipcem a wrześniem 2024 r. trwały konsultacje ukierunkowane, natomiast między lutym a marcem 2025 r. przeprowadzono publiczne konsultacje z udziałem państw członkowskich, przedstawicieli NGO, środowiska akademickiego, prawników i sektora biznesu. Opinie zebrane podczas tych procesów miały najważniejszy wpływ na ostateczny kształt regulacji.

Wiceprezes wykonawcza Komisji Europejskiej ds. czystej, sprawiedliwej i konkurencyjnej transformacji, Teresa Ribera, podkreśliła, iż nowe przepisy są wynikiem wyważenia dwóch istotnych interesów: zapewnienia rzeczywistego dostępu do wymiaru sprawiedliwości w obszarze prawa ochrony środowiska oraz poszanowania specyfiki unijnego systemu pomocy państwa.

– UE pozostaje liderem w dziedzinie ochrony środowiska i zobowiązuje się do pełnej zgodności z Konwencją z Aarhus – zaznaczyła Ribera.

Prawo, które działa na rzecz środowiska

Nowe przepisy to nie tylko realizacja zobowiązań międzynarodowych, ale także istotne narzędzie zwiększające demokratyczną kontrolę nad polityką gospodarczą Unii.

Od teraz społeczeństwo obywatelskie może pełnić rolę strażnika zgodności decyzji o pomocy państwa z unijnym prawem środowiskowym – w sposób ustrukturyzowany, przejrzysty i prawnie skuteczny.

Dzięki tym zmianom Unia nie tylko odpowiada na krytykę, ale wzmacnia swój system prawny w duchu transparentności, odpowiedzialności i zrównoważonego rozwoju. To krok, który może zmienić sposób myślenia o relacji między gospodarką a środowiskiem – z konfrontacji na rzecz współpracy.